Kader ve irade üzerine (1)

İrade meselesi kaza-kader konusunun omurgasıdır ve bir kelam konusu olarak iki yönüyle karşımıza çıkar: Biri, kâinatın sahibi ve müdebbiri olarak yüce Allah’ın iradesi, diğeri yaptığı işten sorumlu tutulan insanın iradesi. İrade konusunun bir kelam meselesi olması da insan fiillerinde bu iki iradenin yeriyle alakalıdır.

Nazariyata girmeden meseleyi birbiriyle irtibatlı şu iki soruyla somutlaştırabiliriz: Bir, insan fiilinde Allah’ın iradesinin yeri nedir? İki, insan fiilinde insanın kendi iradesinin yeri nedir?

Birinci sorunun cevabı Ehl-i Sünnet’e göre açıktır: İlahî irade mutlaktır, her şeyi kuşatıcıdır. Onun iradesinin haricinde hiçbir şey yoktur. İnsanın yapıp ettikleri de dâhil kainatta olan biten her şey yüce Allah’ın iradesi dâhilindedir. Yüce Allah dilemedikçe hiçbirimiz hiçbir şey yapamayız. Bunun diğer bir ifadesi, iyilik olsun kötülük olsun yaptığımız her ne şey ise o Allah’ın iradesinden geçmiş demektir.

Mutezile böyle bir inancın, insan elinin ortaya koyduğu kötü işlerden Allah’ı da pay sahibi kılacağını düşünerek Ehl-i Sünnet’e karşı çıkmış, insan fiillerinin Allah’ın ilmi dâhilinde olduğunu, fakat irade ve yaratması dâhilinde olmadığını savunmuştur. Mutezileye göre insan fiilleri Allah’ın iradesinden bağımsızdır.

Görülen o ki Mutezile Allah’ın iradesini rıza ve hoşnutluk anlamında değerlendiriyor ve kötü işlerden Allah’ın razı olmayacağını ileri sürerek insan fiillerini de kapsayan bir ilahî irade inancına karşı çıkıyor.

Ehl-i Sünnet’in Mutezileye cevabı şöyle; irade ile rıza ayrı ayrı şeylerdir. Allah’ın bir şeyi irade etmesi o şeyden razı olması demek değildir. Allah Teâlâ kâinatta olan biten her şeyi bilen ve tedbir edendir. Meseleye bu yönden bakacak olursak Allah’ın iradesi demek, meydana gelmek için izin bekleyen şeye Allah’ın meydana gelme izni vermesi demektir ve tamamen varoluşla/kevnle alakalıdır. Bu şer’î bir izin, ibaha asla değildir. Diyebiliriz ki, burada irade ile rızanın bağlamları farklıdır. İrade kevnî bağlamdadır, rıza şer’î ve ahlakî bağlamdadır. Dolayısıyla Cenab-ı Allah’ın insanların kötü fiillerini irade etmesi şer’î ve ahlakî olarak onlara izin vermesi ya da onlardan razı olması anlamına gelmez.

Ehl-i Sünnet’in ikinci soruya verdiği cevap da bellidir: İnsan fiilleri, insanın iradesinden bağımsız değildir. Ehl-i Sünnet insanın irade sahibi olduğunu, ilahi iradenin insan iradesini geçersiz kılmadığını savunmaktadır.

Mutezilenin aksine Cebriye insan fiillerinin munhasıran Allah’ın iradesiyle olduğunu, insanın, fiilinde herhangi bir dahlinin olmadığını savunur. Cebr inancına göre Allah’ın iradesi karşısında insan tıpkı rüzgâr karşısındaki yaprağa benzer. Yaprak nasıl rüzgâr karşısında edilgen durumdaysa insan da Allah’ın iradesi karşısında tamamen edilgendir, kendinden bir irade ve tercih hakkına sahip değildir. Ehl-i Sünnet bu iki soruya verdiği cevaplarla bir yandan Mutezile/Kaderiyye’yle arasına mesafe koyduğu gibi, diğer yandan Cebriyeyle de arasına mesafe koymaktadır.

Burada Ehl-i Sünnet inancının gereği olarak üçüncü bir soruyla karşılaşıyoruz: Madem insan fiillerinde hem ilahi irade hem insan iradesi devrededir. Şu halde bu iki iradenin insan fiilindeki yerleri nedir?

Ehl-i Sünnet bu soruya cevap verirken kelam terminolojisine geçmiş halk ve kesb kavramlarını kullanmışlardır. Meseleyi bu kavramlar üzerinden kabaca şöyle izah etmek mümkün: İnsanın fiili Allah’ın yaratması, kulun da kesbinin sonucudur. Kul irade ve kudretini esbaba tevessül yolunda kullanır, Allah da yaratır. Bu izah meseleyi bir yere kadar aydınlatsa da tek bir fiilde halkın neye tekabül ettiği, kesbin neye tekabül ettiği hususu henüz aydınlanmış değildir. Bu sadette kelamcılar muhtelif nazariyeler geliştirmiştir.

Ekser Matürîdî –ve bazı Eş’arî- kelamcıya göre halk fiilin özüne, kesb ise fiilin tâat ve masıyet gibi vasıflarına taalluk eder. Genelde verilen bir misaldir. Bir vasînin yetime sert davranmasının iki izahı vardır: vasî ya te’dib için sert davranmıştır ya da haksız yere sert davranmıştır. Te’dip için olması halinde vasînın bu davranışı sevap olurken haksız yere olması halinde günah olmaktadır. Oysa davranış özde aynı davranıştır ve ifade ettiği anlamdan sarfı nazarla yalın davranış olması bakımından Allah’ın yaratmasıyladır. Sevap ya da günah olmak gibi ifade ettiği anlam bakımından ise kulun kesbidir. Fiilin dinî ya da ahlakî değeriyle Allah’ın yaratması arasında müspet ya da menfi bir alaka kurulamaz. Zira sevap ya da günah yaratıcının hükmüne muvafakat ya da muhalefetle alakalıdır. Keza İslam’ın öngördüğü ahlakîlik de Yaratıcı’nın rızasından ayrı düşünülemez. Allah’a hükmeden ya da sun’una değer biçen bir üst merci olmadığından söz konusu fiili yaratması sevap ya da günah olarak değerlendirilemez.

Bu kısım meselenin kelamî boyutudur, nazarîdir. Bunlar, dili, açıklama biçimi ve yoğunlaştığı noktalar itibarıyla geliştiği kadim kelamî muhitin gündemindeki problemleri konu edinen izahlardır. Ancak halk ve kesp kavramlarının, ilgili problemlerden habersiz olan muasır müslümanların idrakine uyarlanabilmesi için biraz daha pratik ve somut bir anlatıma ihtiyaç vardır. Şu halde meseleyi yoğun kavram örgüsüyle afak planında mütalaa etmekten çok, şahsî tecrübelerimizi nazar-ı dikkate alarak enfüs planında ele almak kelam muhitine yabancı olanlar için daha muknî olacaktır. Bu bakımdan meseleyi sürekli yaşamakta olduğumuz günlük tecrübelerimizin ışığında ele almaya çalışalım.

Dolayısıyla üçüncü soruyu burada tekrar soruyoruz: Fiillerimizde Allah’ın iradesinin bizim irademizle birlikte icra-i tesiri mümkün müdür? Hatta, biraz daha basit bir dille şöyle de sorabiliriz: Allah’ın iradesi bizim irademizi geçersiz kılmaz mı?

Hayır, geçersiz kılmaz. Bunu daha net gözlemlemek için irademizin oluşum safhalarını düşünelim. Bir işi yapmak için önce şartlar, sâikler oluşuyor. Ardından bizde o işe karşı bir meyil baş gösteriyor ve biz daha sonra işi yapma kararı veriyoruz. Bu karar, azim, kesin niyet -ya da irade-i cüz’iyye diyelim- Allah’tan bağımsız mı oluyor? Allah’ın iradesinin, yaratmasının bunda hiçbir dahli yok mudur? Yoktur, demek iddialı bir söz. “Vemâ teşâûne illa en yeşâellah…” (Siz ancak Allah’ın dilemesi halinde dileyebilirsiniz) ayetini hatırlayalım. Demek oluyor ki, dilemelerimiz Allah’ın dilemesinden bağımsız olamaz. Allah dilemedi, ama ben yine de diledim gibi bir cümle doğru olamaz. Bunun yanında Allah’ın her şeyi ihata edici olduğunu düşünelim… Fizik anlamda ihata yok ama bilme, hükmetme, kahrı altında tutma anlamında ihata var. İrademiz, kararımız da Allah’ın ihatası dâhilindedir. Cebr inancına kaymamak için bunun aksini savunanlara bundan cebr inancı neden çıksın diye sorma hakkımız olur. Sonuçta irade bizim irademizdir, her ne kadar Allah’ın iradesiyle kuşatılmış da olsa irade bizim irademizdir. Yaşadığımız günlük tecrübeler de gösteriyor ki irademizi ilahi iradenin baskısı altında kalmadan kullanabiliyoruz.

İrademizin oluşum sürecini şimdi daha ayrıntılı biçimde gözümüzde canlandıralım… Acaba irademiz bizim dahlimizin dışında mı gelişiyor? Evet, şartlar, olaylar, enfüsî ve âfâkî bâisler/sâiklerin birçoğu bizim dışımızda gelişebilir; ama bunlar bizim irademizi etkisiz hale de getirmez. Bunların etkisiyle bir şey yapmaya karar verdiysek eğer bu kararımız cebren değil, tercihen olmuştur. Şimdi bu iradenin Allah’ın iradesinden de yaratmasından da bağımsız olduğunu söyleyemeyiz. Söylememiz de gerekmez. Sonuçta imtihanın gereği olarak Allah bu dünyada insana yapıp etmelerinde fırsat vermiştir. Dolayısıyla Allah kulun iradesine -ekseriya- müdahale etmez, onu onaylar. Bu onay Allah’ın iradesidir. Sadece onay mı? Hayır, onayın yanında bir de irademizin gerçekleşmesi için Allah’ın yaratması lazım. Olan biten her şey Allah’ın yaratmasıyladır.

Süreci biraz daha detaylı gözle inceleyelim: Bir işi yapmak için önce şartlar oluşuyor. Ailemizde, muhitimizde, çevremizde, uzak ve yakın zamanlarda yaşanan olaylar ve bu olaylar üzerine oluşan fikirler, beklentiler, korkular, şartlanmalar vs. Bunların hepsini âfâkî/dış sâikler olarak düşünebiliriz. Bunlar birikir, olgunlaşır. Bunlara paralel ya da bunların bir adım arkasından içimizde o işi yapma konusunda bir meyil, eğilim baş gösterir. Hatta eğilimden önce o işi yapmak gelir aklımıza. Şu işi yapsam mı diye içimizden bir an geçer. Bunlar gayr-i ihtiyari olabilir, irademizin dışında gerçekleşebilir. Ama bunlardan tamamen de sorumsuz değiliz. Zira insan kendisini günaha sürükleyecek şartlardan uzak durmalıdır. Mesela öfke hali günah işlemek için elverişli şartların oluştuğu haldir. Duygular yoğunlaşır, basiret kararır… Allah Resulü kendimizi bu şartların kucağına bırakmamamızı, mesela kalkıp abdest almamızı, vaziyetimizi değiştirmemizi emreder. Biz kendimizi olumsuz şartların kucağına bıraktıysak bundan da sorumluyuz. Yine ayette geçtiği gibi Allah’ın ayetlerinin inkâr ve istihza konusu kılındığı meclislerde oturmamız yasaklanır. Çünkü bu, imanı tehdit eden şartların oluşmasına ve bizi kuşatmasına yol açar. Bir insan bu uyarıyı dikkate almayıp orada oturmaya devam eder de içinde küfre karşı bir meyil oluşursa bundan sorumludur. Süreci incelemeye devam ediyoruz: önce aklımızdan geçer, dedik. Buna “vesvese” gözüyle de bakabiliriz. Şeytan insanın damarlarında dolaşır. Eğer aklımızdan geçen şey bir günahsa hemen Allah’a sığınıp şeytanı kovmamız ve gerekli tedbirleri almamız icabeder. Bunu yapmazsak yine ihmalimiz var demektir. Aklımızdan gelen bu şey zamanla meyle dönüşür, tedbir almazsak adım adım günaha doğru gönlümüz akmaya başlar.

Şunu da ifade edelim; insanlarda temayüllerin oluşması, gelişmesi onların meşrepleriyle de alakalıdır. Psikolojileri, mizaçları, meşrepleri bu sürece müspet ya da menfi etki eder. Bazı insanlar belli temayüllere karşı tahammüllü iken diğerlerine karşı daha az tahammüllü olabilir.

Burada bir not düşelim: Bu saydıklarımız hep birer bâis/sâiktir. Mücbir sebepler değildir, zorlayıcı unsurlar değildir. İnsanı kışkırtabilir, ama zorlayamaz. Şeytanın bir hilesi/keydi vardır; ama basiret ve irademizi alt edecek kadar güçlü değildir. “Muhakkak şeytanın keydi/hilesi zayıftır” ayeti de bunu gösterir. Şeytanın hilesinin olması ve bizi kışkırtması da imtihanın gereğidir. Allah’a ne kadar samimi ve sadık kuluz bunu normal ve kolay şartlarda değil, bir dereceye kadar zor şartlarda ispatlayacağız. Düz yolda değil, hafif rampada bunu sergileyeceğiz. Yoksa derinliklerimizdeki arızalarımız nasıl ortaya çıkabilir? Şeytan yüzyıllarca ibadet etti; ama içindeki kibri ortaya çıkaran, Âdem’e secde emriydi… Onun için Âdem’e secde anormal bir durumdu. Normal durumlarda iyi bir kul derdik oysa… İkinci el araba almak isteyenler, arabayı test etmek için otobana çıkıyor, şöyle 140-160 yapıyor ve hatta mümkünse bagaja biraz da yük koyuyor ki ön takımda ne var ne yok ortaya çıksın.

Sürece dönelim tekrar. Dış şartların içimizde uyandırdığı meyil vs.’ye enfusî/iç sâikler diyelim… Henüz günahı işleme kararı vermiş değiliz. Ama kararımızı kendi ellerimizle/ihmallerimizle riske ediyor, kendi kendimize baskı ortamı oluşturmuş oluyoruz. En son -bunlar çok kısa zamanda da başlar, gelişir ve sonuçlanabilir- meyil o kadar güçlenir ki o işi yapmaya karar veririz.

İşte Ehl-i Sünnet diyor ki, bu kararımız Allah’ın bilgisinden de iradesinden de yaratmasından da bağımsız değildir. Bunu tevhid hassasiyetinden diyor ve bu cebr anlamına gelmez. Çünkü başından beri şartlara karşı tedbirli olabilirdik. Allah’a sığınabilirdik. Henüz kışkırtıcılar tehlike düzeyine varmadan durumu toparlayabilirdik… Hep ihmal ettik. Sonra öyle güçlü bir arzu uyandı ki içimizde altında kaldık, ezildik… Bu arzuyu kim besledi? Büyümesine kim göz yumdu? Tam tersine hareket etmiş olsaydık, bunlar yaşanmayacaktı. Mesela bir mümin kendisini günaha çekecek bir çevreden uzak dursa… Hadi oradan bir şekilde geçmek durumunda kaldı diyelim. Allah’a sığınsaydı, gözlerini önüne dikseydi, konuşulanlara kulak asmasaydı. Henüz iş tehlike noktasına bile varmadan oradan çekip gidecek, sahil-i selamete çıkabilecekti…

Toparlayalım. Allah bize başta irade fırsatı veriyor. İrademiz, şartlar karşısındaki tavrımızdan tutun da vesveseler, meyil ve arzularımız karşısındaki tavırlarımıza kadar uzun bir kuşakta şekilleniyor. Allah da irademizi onaylıyor -ki bu onun iradesidir- ardından da irademizi yaratıyor. Ve biz böylece bir işi yapmayı irade etmiş, o işi yapma kararı vermiş oluyoruz.

Burada cebri andıran bir durum söz konusu değil; çünkü temelde diyoruz ki, Allah bize irademizi şekillendirme, kullanma fırsatı vermiştir. Müdahale etmemiştir. İrademiz ne yönde olursa olsun onu kendi iradesiyle onaylamaktadır. Oysa cebr inancında kula böyle bir fırsat verilmemiştir. O rüzgâr karşısındaki yaprak misali pasif konumdadır. Bize tanınan fırsattan ve fırsatı kullanmamızdan sonra irademizin Allah’ın iradesine bağlı olması da, irademizin Allah tarafından yaratılması da irademizi baskı altına almaz.

Burada meseleye bir kelamî kanal açalım. Ekser kelamcılar gibi irade-i cüz’iyyenin yaratılmış olduğunu savunduğumuzda belki teselsül itirazı gündeme gelebilir. Allah irademizi yarattı. Peki, neye göre yarattı, bizim irademizle mi yarattı, yoksa bizim irademiz olmadan mı yarattı. Eğer ikincisini savunursak bu cebr olur. Birincisini savunursak bu defa o irademizi konuşmak gerekir. Bu iradeyi Allah bizim irademizle mi yarattı, yoksa irademiz olmadan mı yarattı? İkincisini savunursak yine cebr, birincisini savunursak teselsül gerekir. Çünkü bu defa bu iradeyi konuşmak gerekir. Bu böyle sonsuza kadar uzar gider. Belki irade-i cüz’iyye umûr-i itibariyyedendir, hakiki varlığı yoktur diyenler bu teselsül itirazını düşünerek demişlerdir. Ancak emr-i itibariye dayanan cevap da pek sağlam durmuyor. Belki teselsül itirazını tartışmak doğru olur. Allah’ın bizim irademizi yaratması daha önce bizim irademizi gerekli kılar mı? el-Cevap, gerekli kılmaz. Allah’ın irademizi irade etmesi için bizim irademiz gerekmez; güçlü arzu, istek kâfidir. Arzumuz o kadar güçlenir ki artık o iradeye gebe kalır. Allah da iradesini, irade etmemiz yönünde kullanır. Dolayısıyla irademizin öncesinde yine irademiz var diye teselsüle düşmek zorunda değiliz. İrademizin öncesinde güçlü arzu var, güçlü arzu öncesinde sıradan arzu var. Bunun öncesinde meyil var. Onun öncesinde akla düşme/lemme var. Lemme öncesinde belki farkındalık var. Onun öncesinde farkındalığımızı doğuran dış şartlar, gelişmeler var. Bunların da cebre çıkmayacağını, irademizi etkisiz kılmayacağını yukarıda konuşmuştuk…

Not: Yukarıda Allah’ın irademizi “ekseriya” onayladığını söyledik. Ekseriya kaydı önemlidir. Lütuf adalet farkından kaynaklanır. Bizim algı sistemimiz maalesef adalet-zulüm dualitesine göre işliyor. Bir fiil ya adalettir ya zulümdür. Oysa burada üçlü bir sistem var: Lütuf, adalet ve zulüm. Allah’ın adaleti genele, lütfu ise özele hitap eder. Bu Allah’ın bir lütfudur; onu dilediğine tahsis eder, mealindeki ayetleri burada hatırlamalıyız. Zulme gelince o Allah’ın şanına yaraşmaz.

[toggle title=”Yazar Hakkında” state=”open” ]Talha Hakan Alp ebulbeka@gmail.com[/toggle]